‘प्रशोभ’ ही डॉ. प्रकाश ज्ञानोबा जाधव यांची आत्मकथनात्मक कादंबरी केवळ एका व्यक्तीच्या जीवनाचा प्रवास नाही, तर ती एका संपूर्ण वर्गाचे, वंचित समाजाचे, संघर्षाचे आणि शिक्षणासाठी चाललेल्या अविरत लढ्याचे प्रतीक आहे. ही कादंबरी एका अशा मुलाची गोष्ट सांगते जो सामाजिक, शैक्षणिक, आर्थिक आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या मागासलेल्या पार्श्वभूमीतून आलेला आहे, पण आपल्या जिद्दीच्या आणि ध्येयवेड्याच्या बळावर शिक्षणाच्या आणि प्रगतीच्या मार्गावर वाटचाल करतो. ‘तिमिराकडून तेजाकडे’ हा या कादंबरीचा आत्मा आहे आणि वाचकाला हा प्रवास अतिशय प्रभावीपणे भिडतो.
कादंबरीत लेखकाने स्वतःच्या जीवनातील अनेक संघर्षमय टप्पे प्रामाणिकपणे मांडले आहेत. एक सामान्य गरिब कुटुंबात जन्मलेला मुलगा, ज्याच्याकडे ना आर्थिक साधनं आहेत, ना सामाजिक पाठबळ, ना कोणतंही विशेष शैक्षणिक वारसा; पण तरीही तो आपल्या ध्येयाप्रती निष्ठावान राहतो. शिक्षण हीच आपली खरी संपत्ती आहे, हा विश्वास त्याच्या मुळापासून रुजलेला आहे. ही गोष्ट फक्त लेखकाची नाही, तर आजही भारतातल्या हजारो, लाखो तरुणांची आहे, ज्यांना शिक्षणाच्या जोरावर आयुष्य बदलायचं आहे.
डॉ. जाधव यांनी त्यांच्या आत्मकथनात केवळ आपले अनुभव सांगितले नाहीत, तर त्यातून वाचकाला सतत प्रेरणा दिली आहे. लेखक लहानपणी भयानक गरीबी, उपासमार, सामाजिक उपेक्षा, शिक्षणातील अडथळे आणि घरच्या आर्थिक विवंचनांशी झुंज देत शिकतो. अनेक प्रसंगी परिस्थिती इतकी प्रतिकूल असते की वाटतं हा प्रवास तिथेच थांबेल. पण ‘प्रशोभ’चा नायक – म्हणजेच लेखक स्वतः – हार मानत नाही. त्याचं शिक्षणाचं वेड, आई-वडिलांचा त्याच्यावर असलेला अढळ विश्वास आणि आत्मचिंतनातून येणारी सकारात्मकता, हे सगळं मिळून त्याचं व्यक्तिमत्त्व घडवतं.
कादंबरीत ज्या प्रकारे ग्रामीण शिक्षण व्यवस्था, जातीय भेदभाव, सामाजिक विषमता यावर प्रकाश टाकण्यात आला आहे, तो फार प्रभावी आहे. लेखकाने अनुभवलेल्या गोष्टी सांगताना केवळ भावनिक बाजू मांडलेली नाही, तर त्या मागचं सामाजिक वास्तवही उलगडलं आहे. त्यामुळे ही कादंबरी वाचताना एक सामाजिक दस्तऐवज वाचत असल्यासारखी भावना होते. त्यात असलेली वास्तवता, पारदर्शकता आणि भावना थेट हृदयाला भिडतात.
‘अग बडल बालुनी भाव सांगून गेले मज भीमराज’ या शाहीर अण्णाभाऊ साठे यांच्या ओळींमुळे कादंबरीला एक लोकप्रबोधनात्मक स्फूर्ती लाभली आहे. डॉ. जाधव यांचा विचारसरणीवर अण्णाभाऊ साठे यांचा प्रभाव स्पष्टपणे दिसतो. त्यांनीही समाजाच्या तळागाळातील लोकांसाठी लिहिलं, लढलं आणि स्वाभिमान जागवला. प्रकाश जाधव यांनीही तसंच काहीसं आपल्या लेखणीतून केलं आहे. ही आत्मकथनात्मक कादंबरी म्हणजे शिक्षणासाठी झुंज देणाऱ्या वंचितांचा आत्मघोष आहे.
कादंबरीतील भाषाशैली अत्यंत ओघवती, सहजसोप्या आणि भावपूर्ण आहे. लेखकाने ग्रामीण बोलीचा, स्थानिकतेचा योग्य वापर करून लेखनाला एक वेगळीच अस्सलता प्राप्त करून दिली आहे. यात कोणतीही कृत्रिमता नाही; जे आहे ते लेखकाने जसं अनुभवलं, तसंच शब्दबद्ध केलं आहे. त्यामुळे ही कादंबरी अधिक जिवंत वाटते. वाचकाला ती केवळ एखादी कहाणी वाटत नाही, तर स्वतःचाच काहीसा अनुभव वाटतो.
लेखकाचा शिक्षक म्हणून असलेला प्रवास, विद्यार्थ्यांसाठी केलेले प्रयत्न आणि सामाजिक कार्यातील सहभाग या सगळ्याचा प्रभाव त्यांच्या लेखनावरही दिसतो. ते केवळ साहित्यिक नव्हे, तर एक मार्गदर्शक, एक समाजशील विचारवंत आणि कार्यकर्ताही आहेत. म्हणूनच ‘प्रशोभ’ ही फक्त आत्मकथा नाही, ती एक प्रेरणागाथा आहे – जी विद्यार्थ्यांनी, शिक्षकांनी आणि समाजाच्या बदलासाठी काम करणाऱ्यांनी जरूर वाचली पाहिजे.
‘पाचवील पूजलेली गरिबी’ आणि ‘भोकताळची नकारात्मकता’ यासारखे प्रसंग लेखकाने ज्या तन्मयतेने लिहिले आहेत, त्यामुळे वाचकाला त्या वेदना थेट जाणवतात. पण त्याच वेळी, त्या नकारात्मकतेतून उगम पावणारी सकारात्मक वृत्ती आणि जगण्याची जिद्द ही ‘प्रशोभ’च्या केंद्रस्थानी आहे. हा संघर्ष केवळ व्यक्तिनिष्ठ नाही, तर सामूहिक आहे. म्हणूनच ही कथा अनेकांच्या मनाला भिडणारी ठरते.
‘रक्तात पेटलेले सूर्य’ ही उपमा वापरत लेखकाने शिक्षणासाठी धडपडणाऱ्या तरुणांच्या मनात पेटलेल्या आशेचा आणि प्रयत्नांचा सुंदर रूपक वापर केला आहे. शिक्षण हे केवळ शाब्दिक ज्ञान नाही, तर ते व्यक्तिमत्त्व घडवण्याचं, स्वाभिमान जागवण्याचं, आत्मभान मिळवण्याचं साधन आहे – आणि ‘प्रशोभ’ हे शिकवून जातं.
एकूणच ‘प्रशोभ’ ही आत्मकथनात्मक कादंबरी मराठी साहित्यातील एक महत्त्वपूर्ण आणि समृद्ध करणारी भर आहे. तिचं स्थान केवळ साहित्यिक नव्हे, तर सामाजिक जागृतीकारक म्हणूनही आहे. लेखकाने केवळ आपल्या आयुष्यातील अडचणी मांडल्या नाहीत, तर त्यावर मात करण्याच्या प्रेरणादायी वाटाही दाखवल्या आहेत. ही कादंबरी वाचल्यानंतर वाचकाच्या मनात संघर्षाच्या क्षणांमध्ये न डगमगता पुढे जाण्याची उमेद जागते. ही कथा आहे एका लढवय्या शिक्षकाची, समाजकार्यकर्त्याची आणि प्रेरणादायक साहित्यिकाची – ज्याचा प्रकाश समाजात नक्कीच मार्ग दाखवणारा आहे.
‘प्रशोभ’ वाचताना एक गोष्ट लक्षात येते – संघर्ष म्हणजेच संधी. आणि ही संधी जो जिद्दीने, चिकाटीने आणि आत्मविश्वासाने स्वीकारतो, तोच खऱ्या अर्थाने जीवनात उजेड पसरवू शकतो. डॉ. प्रकाश जाधव यांचं जीवन आणि त्यांची ही कादंबरी हीच त्या उजेडाची साक्ष देतात.